تاریخ هرودوت: اِئوترپه: آغاز پادشاهی کمبوجیه دوم، مصر و شگفتی‌های آن

دوست داشتم از این کتاب داده‌هایی به دست آورم درباره‌ی شخصیت و پادشاهی کمبوجیه، پسر کوروش بزرگ و کاساندانه، اما بیش از آن اطلاعات مربوط به مصر، خاصه غیر سیاسی‌اش، مرا جذب کرد. هرودوت از عادات و سنن و خصوصیات متعدد مصریان اطلاعاتی می‌دهد که به گفته خودش با چشم دیده یا در آنها تأمل و تحقیق کرده. مصریان باستان خود را قدیمی‌ترین قوم روی زمین یا دومین اقوام کهن بعد از فروگیاییان می‌دانستند. آنان خود را نخستین انسان‌هایی می‌پنداشتند که موفق شدند بر اساس حرکات ستارگان، گردش سال را کشف و تقویم را به دوازده ماه سی‌روزه تقسیم کنند. رود نیل،‌طغیان‌هایش و کشتی‌رانی در آن نیز همواره در تاریخ مصر مورد توجه بوده است. در کنار آنها، هرودوت، نویسنده‌ی اثر، جریان‌ها و سرچشمه‌های نیل را هم بررسی می‌کند.

به نظر هرودوت مصر شگفت‌انگیزترین سرزمین دنیاست (لابد هندوستان را ندیده بوده!). بافندگی‌کردن مردان در خانه و حضور زنان در جامعه برای خرید و اشتغال، ممنوعیت پیوستن زنان به طبقه کاهنان، مو تراشیدن مردان کاهن و زندگی انسان و حیوان در کنار یکدیگر از جمله آن شگفتی‌هاست که مورخ یونانی این کتاب یاد می‌کند. هیچ‌ مردمانی به‌اندازه‌ی مصریان آیین ندارند و به اجرای آنها اهمیت نمی‌دهند. یکی از آداب و رسوم جدانشدنی از زیست مصریان قربانی‌کردن گاو نر برای اپافوس است که قبل از آن فردی به دقت باید این حیوان را بررسی کند تا مطمئن شود که شایسته است یا خیر. برای نمونه، این گاو حتی نباید یک خال سیاه داشته باشد. مصری‌ها باورها و عقاید دینی متعدد دیگری هم دارند که ناپاک‌دانستن خوک‌ها از جمله‌ی آنهاست. همچنین فردی که با خوک تماس می‌یافت به غسل‌کردن مجبور بود. به‌علاوه،‌ خوکبانان اجازه‌ی ورود به معابد نداشتند و هیچ‌کس حاضر به ازدواج با این گروه نبود.

به نظر هرودوت مردم مصر به جشن و شادمانی بسیار اهمیت می‌دهند و از این جنبه بر سلیقه‌ی ملت یونان نیز اثر گذاشته‌اند. بوباستیس به افتخار آرتمیس، یکی از بزرگ‌ترین جشن‌های آنان است. هرودوت هالیکارناسی درباره‌ی این جشن می‌نویسد: «هنگامی که مصریان به جشن‌های بوباستیس می‌روند، این‌گونه عمل می‌کنند: از رودخانه رهسپار می‌شوند، جملگی از مرد و زن درهم و برهم و به‌صورت انبوه در یک قایق سوار می‌شوند. برخی از زنان، قاشق بر هم می‌زنند و مردان در طول راه نی و فلوت می‌نوازند، باقی زنان و مردان آواز می‌خوانند و دست می‌زنند. با رسیدن به بلندای شهر قایق‌هایشان به ساحل رهنمون می‌شوند: عده‌ای از زنان به کاری که پیش‌تر گفتم مشغول‌اند، عده‌ای دیگر فریادزنان، زنان شهر را به ریشخند می‌گیرند؛ بعضی دیگر می‌رقصند و عده‌ای دیگر، ایستاده، دامن خود را بالا می‌زنند. همه قایق‌هایی که از شهرهای مختلف برای جشن می‌روند،‌ چنین می‌کنند. وقتی به بوباستیس می‌رسند مراسم قربانی را با شکوه تمام برای آرتمیس برگزار می‌کنند و بیش از هر زمان دیگر در سال، شراب انگور می‌نوشند. به گفتۀ اهالی محل، هر سال جمعیت بسیاری از مرد و زن بدون در نظر گرفتن کودکان _ که شمارشان به هفتصدهزار نفر می‌رسد، به اینجا می‌آیند»

یکی از پرکشش‌ترین قسمت‌های این کتاب برای من «حیوانات مقدس» بود. گربه و سگ از حیوانات مقدس هستند که اگر اولی در خانه‌ای بمیرد، همه‌ی خانواده ابرویشان را و اگر دومی جان بدهد، همه‌ی خانواده سر تا پای خود را می‌تراشند. در فرهنگ مصری گربه‌های مرده را به مکانی در بوباستیس می‌برند و پس از مومیایی‌کردنشان در گوری مقدس به خاک می‌سپارند. رسم مومیایی‌کردن و خاک‌سپاری به شکل‌های گوناگون برای حیواناتی دیگر نیز اجرا می‌شود. مورخ این اثر تأملاتی درباره‌ی دیگر جانوران، یعنی کروکودیل و اسب آبی و ققنوس و مار و لک‌لک هم دارد. آیین‌های مرتبط با مرگ، مانند گل‌مالیدن، و نیز مومیایی‌کردن به شکل و در قیمت‌های مختلف برای آدم‌ها نیز وجود داشته.

هرودوت مطالبی را که در معرفی شاهان مصر می‌آورد از دیگران شنیده است، هرچند مانند سابق مشاهداتش را هم ذکر می‌کند. مین را در جایگاه نخستین شاه مصر می‌داند. از میان حاکمان مختلف مصر ملکه‌ای بوده موسوم به نیتوکریس که تنها شاهنشاه زن به شمار می‌رفته. بحث تأسیس اهرام مصر در زمان خئوپس، شاهی که مردم به خاطر اقدام اخیرش دوستش نمی‌داشتند، از بحث‌های جالب توجه این قسمت است. او برای ساختن هرم‌ها از وقت و مال و جان مردم بسیار مایه گذاشته بود. همچنین برای انتقال تخته‌سنگ‌ها سنگفرشی می‌سازند که به باور هرودوت اهمیت و شگفتی آن کمتر از خود اهرام نیست. هرودوت بیشتر اطلاعات تاریخ سیاسی خود را از کاهنان به دست می‌آورد. تقسیم‌بندی جامعه‌ی مصر به هفت گروه کاهنان، ارتشتاران، گاوداران، خوکبانان، بازرگانان، مترجمان و ملاحان از دیگر نکات خواندنی مصر باستان است.

وقتی «تاریخ هرودوت: اِئوترپه: آغاز پادشاهی کمبوجیه دوم، مصر و شگفتی‌های آن» را در دست گرفتم و برگ زدم، اولین تصورم این بود که مطلب خواندنی برای من ندارد، مخصوصاً اینکه به تاریخ جهان باستان چندان علاقه‌ای ندارم. خواندنش در نظرم کسل‌کننده و سخت می‌آمد. فکر می‌کردم نثر نچسب و پردست‌اندازی داشته باشد. اما کمی تمرکز کردم و بادقت‌تر که خواندم، متوجه شدم مطالعه‌‌ی آن برای من که همیشه به آشنایی با فرهنگ و آداب و زبان ملل مختلف علاقه‌مندم، پرکشش هم هست. این کتاب را مخصوصاً به دوستداران مصر باستان پیشنهاد می‌کنم.  «تاریخ هرودوت» به کوشش اسماعیل سنگاری (نوشهر، ۱۳۵۳ش)، عرفانه خسروی (شمیران، ۱۳۵۹ش) و میلاد حیدری (اصفهان، ۱۳۷۴ش) ترجمه شده است. کتاب از مقدمه و حواشی و توضیحات و ضمایمی هم برخوردار است که خواندن اثر را آسان‌تر و مفهوم‌تر کرده. از میان آنها نقشه‌ها و عکس‌ها را بسیار دوست داشتم. این کتاب در ۲۱۲ صفحه و به سال ۱۳۹۹ به همت دانشگاه تهران منتشر شده است. نسخه‌ی من که امانت گرفته بودم، چاپ دومش بود. از اسماعیل سنگاری، عضو هیئت‌علمی دانشگاه اصفهان، پیش‌تر «تاریخ هرودوت: مادها و هخامنشیان تا فرجام کوروش کبیر» را خوانده بودم و امیدوارم آثار دیگری نیز از این تاریخ‌نگار و مترجم کشورمان بخوانم.